مقدمه
با قرارگیری تقریبا 70 درصد از تمامی گیرنده های حسی بدن در چشم ها، بینایی غالب ترین حس در بدن است. به طور کلی می توان گفت چشم ها فرمان می دهند و بدن پیروی می کند. بینایی تفسیر چیزی است که ما می بینیم که بستگی به اطلاعات دریافت شده از چشم های ما، تفسیر این اطلاعات توسط مغز به کمک حواس دیگر و تحریکاتی مانند پاسخ های عصبی – ماهیچه ای دارد. فرایند چگونگی تشکیل تصویر و دیدن پیچیده است، به منظور اشنایی با این فرایند ابتدا باید با ساختار چشم آشنا شد.
آناتومی چشم انسان
چشم شامل یک ساختار آناتومیکی پیچیده است که نشان دهنده ی معماری شگف انگیز بدن انسان است. این ساختار شبیه یک دوربین عکاسی عمل می¬کند و قادر به شکست نور و ایجاد تصویر است، این تصویر ایجاد شده تحریک کننده ساختارهای عصبی چشم است که نهایتا منجر به بینایی می شود.
ساختمان چشم انسان شبیه یک کره است. در قسمت جلوی این کره یک لایه شفاف به نام قرنیه وجود دارد. نور از محیط خارج وارد قرنیه شده و پس از عبور از مردمک به عدسی می‌رسد. عدسی نور را به صورت دقیق روی شبکیه متمرکز میکند تا تصویر واضحی بر روی شبکیه ایجاد شود و سپس تصویر ایجاد شده به وسیله عصب بینایی به مغز انسان منتقل می شود .
دستگاه بینایی از دو بخش بوجود آمده است :
1-اجزای اصلی کره چشم ۲- اجزای فرعی
ساختمان اصلی کره چشم:
کره چشم عضو محیطی دستگاه بینایی است که در حفره استخوانی کاسه چشم قرار گرفته و توسط چربی کاسه چشمی در بر گرفته شده است. این کره به وسیله کپسولی از چربی جدا شده است. به این کپسول، کپسول «فاسیایی تنون» می گویند. قطر عمودی کره چشم 5/23 میلی متر و قطرهای عرضی و جلوی-عقبی آن 24 میلیمتر است. کره چشم در وسط کاسه چشم واقع نشده بلکه به دیواره های بالایی و داخلی کاسه چشم نزدیک تر است. کره چشم انسان از لایه‌ها و بخشهای گوناگون تشکیل شده‌است که عبارت اند از: قرنیه ، ملتحمه ، صُلبیه ، مشیمیه ، عنبیه ، شبکیه ، زلالیه و زجاجیه .
قرنیه(Cornea) :
بافتى شفاف در جلوى کره چشم است که ساختمان های داخلی تر کره چشم در پشت آن قابل مشاهده است . قطر افقى آن از قطر عمودی بیشتر است و ضخامت آن از مرکز به محيط افزايش مى‌يابد.
قرنيه داراى ۵ لايه است که از جلو به عقب عبارتند از:
۱- اپى‌تليوم 2- لايه بومن ۳- استروما 4 – غشاء دسم 5- اندوتليوم
منابع تغذيه قرنيه عروق ليمبوس، زلاليه و اشک است. قسمت سطحى قرنيه بيشتر اکسيژن خود را از اتمسفر مى‌گيرد. حس قرنيه از شاخه افتالميک زوج V مى‌باشد. همگنى ساختمان، بى‌آب بودن، بى‌رگ بودن و بدون ميلين بودن اعصاب حسي از عوامل شفافيت قرنيه مى‌باشد. قرنيه بخشي از يك كره است این ساختمان كروي باعث مي شود كه قرنيه چشم مثل يك ذره بين عمل كند و نورهايي را كه از محيط خارج وارد كره چشم مي شوند به صورت پرتوهاي همگرا درآورد كه تصوير واضحي روي شبكيه ايجاد كنند. البته در همه افراد اين امر به صورت دقيق اتفاق نمي افتد. مثلاً اگر انحناي قرنيه كسي بيشتر از حد طبيعي باشد تصاوير به جاي آنكه روي پرده شبكيه بيفتد در جلوي پرده شبكيه تشكيل مي شود. چنين فردي نزديك بين (ميوپ) است. همچنين اگر انحناي قرنيه كسي كمتر از حد طبيعي باشد تصاوير به جاي آنكه روي پرده شبكيه بيفتند در پشت آن تشكيل مي شوند. چنين فردي دوربين (هيپروپ) است. به طوري كه مي بينيم قرنيه افراد نقش مهمي در تعيين دوربيني يا نزديك بيني يا شماره چشم افراد دارد. به همين علت اكثر روش هاي جراحي براي اصلاح ديد و شماره عينك روي اين بخش از چشم انجام مي گيرد. مثلاً در روش هاي ليزر (PRK)، ليزيك(LASIK)، لازك(LASEK) و جراحي با تيغه الماس (RK) مقدار انحناي قرنيه تغيير مي كند و شماره چشم فرد اصلاح مي شود. همچنين استفاده از لنز تماسي (كنتاكت لنز) كمك مي كند كه انحناي قرنيه فرد موقتاً به اندازه مطلوب برسد و ديد فرد اصلاح شود.
ملتحمه(Conjunctiva) :
ملتحمه يك لايه شفاف محافظ است كه سطح داخلي پلك ها و روي سفيدي كره چشم را مي پوشاند. مخاط پوشاننده خلف پلک‌ها را ملتحمه پلکی و قدام صلبيه ملتحمه چشمی مى‌گويند که در لبه پلک به پوست و در ليمبوس به اپى‌تليوم قرنيه متصل مى‌شود. اين دو جزء ملتحمه در بين خود فورنيکس‌هاى فوقانى و تحتانى ملتحمه را مى‌سازند. به علاوه ترشحات ملتحمه سطح چشم را نرم و مرطوب نگه مي دارد و در حقيقت سطح چشم را روغنكاري مي كند كه اين امر باعث آسان تر شدن حركات چشم در جهات مختلف مي شود. در ملتحمه رگ های خونی و گلبول های سفید به مقدار زیادی وجود دارد. این رگ ها و سلول های دفاعی تا حد زیادی از ورود میکروب ها و عوامل بیماری زا به قسمت های عمقی چشم جلوگیری می کند و در صورت درگیر شدن و التهاب باعث قرمز شدن چشم می شود.
عدسی (Lens):
عدسی یا لنز، جسم محدب الطرفینی است که تحدب دیواره جلویی آن کمتر از دیواره پشتی است. جنس آن بافت همبندی سلولی است. عدسی، عروق خونی ندارد (پس از طریق انتشار مواد به آن تغذیه می شود). عدسی توسط رباط آویزان کننده عدسی نگهداری می شود. عدسي يك ساختمان شفاف در پشت عنبيه است به کمک قرنیه سبب شکست نور ورودی به چشم و تمرکز پرتوی نوری روی شبکیه می شود. ضخامت عدسي چشم در شرايط مختلف تغيير مي كند و بسته به آنكه شيء مورد نظر در چه فاصله اي از فرد قرار داشته باشد ضخامت عدسي كم و زياد مي شود. در هنگام فوکوس به فواصل نزدیک به علت فرایند تطابق ( افزایش در تحدب عدسی) اشیا باز هم به صورت واضح دیده می شود. از دست دادن قابلیت انعطاف پذیری عدسی چشم برای تغییر در تحدب به علت افزایش سن را پیر چشمی می گویند .طبیعی است در چنین حالتی پرتو های نوری پشت شبکیه فوکوس شده و وضوح تصویر در فواصل نزدیک کم می شود و شخص نیازمند عینک نزدیک بین خواهد شد.
همچنین در صورتی که عدسی به دلایلی از جمله افزایش سن ، ضربه و … شفافیت خود را از دست بدهد به این حالت کاتاراکت یا آب مروارید گفته می شود.
صلبیه(Sclera):
صلبیه بافتی است سفید ومتراکم که تقریبا به طور کامل از کلاژن تشکیل شده و در جلو از بافت تغذیه کننده اپی اسکلرا پوشیده شده است. این لایه از بافت همبندی است و رنگ آن در خارج سفید است. صلبیه دو دیواره داخلی و خارجی دارد. دیواره خارجی محل اتصال عضلات خارجی کره چشم است و دیواره داخلی با مشیمیه که جزئی از لایه میانی (عروقی) است، در تماس است. بین دو لایه مشمیه و صلبیه مقداری بافت همبند سست وجود دارد. دیواره خارجی صلبیه به وسیله کپسولی از بافت همبند به نام کپسول تنون پوشیده می شود. روی آن پرده ملتحمه است. خارج تر از کپسول تنون لایه چربی را داریم که کره چشم را در بر می گیرد و آن را از کاسه چشم جدا می کند. این توده چربی را توده چربی چشمی می نامند.
زلالیه (Aqueous Humor):
زلالیه مایعی است که از طریق شبکه شریانی (سرخرگی) مژگانی که در ضخامت جسم مژگانی قرار دارد، ترشح می شود. این جریان که به شستشو و تغذيه بافت هاي داخل چشم كمك مي كند ابتدا در اتاق خلفی ترشح شده و بعد از طریق مردمک به اتاق قدامی چشم می آید و در آخر از طریق کانالی به جریان خون وریدی (سیاهرگی) بر می گردد. اگر به هر دليلي تعادل بين توليد و خروج اين مايع به هم بخورد مقدار مايع زلاليه در چشم افزايش پيدا مي كند و فشار داخل كره چشم از حد طبيعي بيشتر مي شود. (مقدار طبيعي فشار چشم در افراد بالغ بين 10 تا 21 ميلي متر جيوه است). بالا رفتن فشار چشم به پرده شبكيه و عصب بينايي آسيب مي زند و باعث بيماري آب سياه يا گلوكوم مي شود.
یووه آ(Uvea) :
لايه پرعروق تغذيه کننده چشم است. اين لايه شامل عنبيه، جسم مژگانى و مشيميه مى‌باشد و توسط صلبيه و قرنيه محافظت مى‌شود . این لایه شامل بخش زیادی از عروق خونی (وریدها، شریان ها و مویرگ ها)، است که مسئول خون رسانی داخل چشم هستند. به دلیل اینکه یووه آ بخشهای مهمی از چشم مانند شبکیه را خون رسانی میکند، التهاب آن میتواند منجر به اختلال در بینایی شود.
عنبیه(Iris) :
عنبيه پرده ماهیچه¬ای و بخش رنگي پشت قرنيه است كه رنگ چشم افراد را تعيين مي كند.عنبيه به رنگهاي مختلف مانند آبي، سبز، قهوهاي، عسلي وغيره ميباشد (اگر به چشم فردی نگاه کنیم قسمت سفید رنگ، صلبیه و قسمت رنگی عنبیه نام دارد). سطح جلویی آن دارای رنگدانه و مجاور اتاق جلویی چشم است. سطح عقبی آن مجاور اتاق عقبی چشم است. لازم به ذکر است که بین عدسی و قرنیه فضایی وجود دارد که توسط عنبیه به دو فضای ثانویه تقسیم می شود: 1) فضای خلفی (عقبی)، که بین عنبیه و عدسی است و اتاق خلفی نام دارد. 2) فضای قدامی (جلویی) که بین عنبیه و قرنیه قرار دارد و اتاق قدامی نام دارد. ارتباط این دو اتاق از طریق سوراخ مردمک است. در وسط عنبيه سوراخي به نام مردمك وجود دارد كه مقدار نور وارد شده به چشم را تنظيم مي كند. وقتي چشم در محيط پر نور قرار مي گيرد مردمك تنگ مي شود تا مقدار نور كمتري وارد چشم شود. به همين صورت وقتي چشم در محيط كم نور قرار مي گيرد مردمك گشاد مي شود تا نور بيشتري وارد چشم شود .
اجزای فرعی کره چشم :
اجزای فرعی چشم عبارت است از: حَدَقه (کاسه چشم )، پــِلک، مُژه، ابرو، غدد اشکی و ماهیچه‌های گرداننده کره چشم.
کاسه چشم:
کره چشم قسمت اصلی دستگاه بینایی است که در یک حفره استخوانی از جمجمه قرار گرفته است. به این حفره استخوانی کاسه چشم می گویند که استخوان‌های متعددی هستند که به‌یکدیگر پیوسته‌اند و یک صندوقچه محکم مخروطی‌شکل را به‌وجود آورده‌اند تا کره چشم در میان آن محفوظ باشد . کاسه چشم مثل هرمی است که قاعده آن در جلو و رأسش در عقب قرار دارد، استخوان‌های کره چشم در قسمت بالا استخوان پیشانی و در پائین استخوان گونه و از طرف خارج استخوان گیجگاهی و از طرف داخل استخوان بینی هستند . کاسه چشم با داخل جمجمه ، حفره زیر گیجگاهی و حفره بینی ارتباط دارد و این ارتباطات باعث انتقال عفونت به داخل یا خارج جمجمه می شود.
کاسه چشم بوسیله پرده‌ای به دو بخش تقسیم می‌شود: بخش جلو، جایگاه کره چشم و در بخش عقب؛ اعصاب بینایی که عهده‌دار رساندن تصویرها به مغز هستند؛ و اعصاب حسی و حرکتی و ماهیچه‌های گرداننده چشم و رگ‌هایی که خون را به حدقه و ماهیچه‌های مزبور می‌رساند، قرار دارند .
پلک(Eyelid):
پلک‌ها از چشم محافظت مى‌کنند و با حرکت خود فيلم اشکى را مى‌گسترانند. پلك ها دو وظيفه مهم دارند: اول آنكه مثل يك ديوار دفاعي جلوي قسمت عمده اي از كره چشم را مي گيرند و از كره چشم محافظت مي كنند، دوم آنكه پلك ها هر 5 تا 10 ثانيه يك بار باز و بسته مي شوند كه اين امر به شسته شدن ميكروب ها و ذرات خارجي از سطح چشم كمك مي كنند و در حقيقت سطح چشم را جارو مي كند. به علاوه باز و بسته شدن پلك ها به توزيع يكنواخت اشك بر روي كره چشم كمك مي كند. پلک‌ها ۵ لايه بافتى دارند که از سطح به عمق عبارتند از :
1.پوست: پوستى است نازک با موى اندک و بدون چربى زير جلدي
2.عضله حلقوى چشم (Orbicularis Oculi): اين عضله مسئول بستن پلک‌ها است.
3. بافت آرئولار (حفره‌اي)
4.صفحات تارسال: بافت فيبروى متراکمى است که محافظ اصلى پلک‌ها مى‌باشد.
5. ملتحمه پلکي: اين لايه محکم به صفحه تارسى مى‌چسبد، خط خاکسترى لبه پلک در حدفاصل عضله حلقوى و صفحات تارسال قرار دارد.
لبه های پلک
لبه آزاد پلک توسط خط خاکسترى (پيوستگاه پوستى – مخاطي) به دو لبه ی قدامى وخلفى تقسيم مى‌شود.
لبه قدامى حاوى :
• مژه‌ها می باشد که در پلک فوقانى بلندتر و بيشتر هستند.
• غدد زايس (Zeis) غدد چربى تغييريافته که به فوليکول مژه‌ها باز مى‌شوند.
• غدد مول (Moll) غدد عرق تغييريافته که به نزديک مژه‌ها باز مى‌شوند.
لبه خلفى حاوى:
• غدد ميبومين (Meibomian) يا تارسى (غدد چربى تغييريافته)
• سوراخ اشکى (Punctum) که در انتهاء داخلى لبه خلفى هر دو پلک قرار دارد و اشک را به کاناليکول اشکى هدايت مى‌کند.
مژه‌ها(Eyelashes) :
در لبه بیرون پلک‌ها، موهای منظمی صف کشیده‌اند که از ورود گرد و غبار مانع می‌شوند و در برابر نورهای شدید نیز مقاومت کرده از شدت آن می‌کاهند و در کناره پلک‌ها غده‌هایی وجود دارد که از آنها ماده چرب مخصوصی ترشح کرده لبه پلک‌ها و مژه‌ها را چرب و مرطوب نگاه می‌دارد، تا از جریان اشک چشم به صورت در حالت عادی، جلوگیری شود، و ضمنا اصطکاک مداوم پلک‌ها به‌یکدیگر موجب ناراحتی انسان نگردد.
عضلات چشم (Eye muscles) :
برای اینکه حرکات چشم برای دیدن اشیاء پیرامون به سرعت و سهولت انجام بگیرد و کره چشم با حرکتهای متعدد خود این وظیفه حیاتی را انجام دهد؛ شش ماهیچه پیرامون آن را فراگرفته است تا حرکت آنرا در جهات گوناگون یعنی بالا و پائین و چپ و راست و به سوی درون و بیرون ممکن کنند. این عضلات شامل عضله مستقیم خارجی،مستقیم داخلی ،مستقیم فوقانی ،مستقیم تحتانی و مایل فوقانی و تحتانی می باشد. اختلال حرکتي و يا عدم هماهنگي آن ها مي تواند به انحراف چشم يا لوچي منجر شود.
رنگ چشم چگونه به وجود می آید؟
دليل اصلي رنگي بودن عنبيه چشم، رنگدانه هاي کوچک ملانين موجود در آن است، اما تيره يا روشن بودن چشم به دو عامل اصلي ژنتيک و ميزان رنگدانه هاي موجود در عنبيه باز مي گردد.
در تمامي چشم ها، بافت پوششي عنبيه داراي رنگدانه مشکي به نام ملانين است. در صورتي که پراکندگي اين رنگدانه ها زياد باشد چشم فرد تيره و در صورتي که کم باشد، روشن مي شود.
بر طبق نظريه های موجود چند ژن مسوول تعيين رنگ چشم يک فرد است که در اين ميان برخي ژن ها تاثير بيشتري مي گذارند.
جسم مژگانى (Ciliary Body) :
عضوى است با مقطع مثلثى که از يک ناحيه قدامى چين‌دار و يک ناحيه خلفى مسطح تشکيل شده است. زوائد مژگانى (پارس پليکا) مسئول ترشح زلاليه است. در ضخامت جسم مژگانی رشته های عضلانی وجود دارد و از زوائد آن رشته های لیفی به عدسی چشم متصل شده است که در عمل تطابق نقش بسیار مهمی دارند .
مشيميه (Choroid) :
مشيميه پرده نازك سياه رنگي است كه اطراف شبكيه را احاطه كرده است. اين پرده تعداد زيادي رگ هاي خوني دارد كه مواد غذايي را به بخش هايي از شبكيه مي رساند. به علاوه سلول هاي اين لايه حاوي تعداد زيادي رنگ دانه سياه ملانين است كه رنگ سياهي به اين بخش از چشم مي دهد. وجود رنگ سياه مانع از انعكاس نورهاي اضافي در داخل كره چشم مي شود و به تشكيل تصوير واضحتر كمك مي كند. مشيميه (Choroid) لايه پرعروقى است که از جلو تا جسم مژگانى و در عقب تا عصب بينائى امتداد دارد. تغذيه بخش خارجى شبکيه به‌عهده مشيميه مى‌باشد.
اتاق قدامی (Anterior chamber):
اتاقک قدامي فضاي كوچكي است كه بين قرنيه و عنبيه قرار دارد. در اين فضا مايعي به نام زلاليه جريان دارد.در چشم مرتباً مقداري از مايع زلاليه توليد و ازطريق مجاري زاويه چشم خارج مي شود . اگر به هر دليلي تعادل بين توليد و خروج اين مايع به هم بخورد مقدار مايع زلاليه در چشم افزايش پيدا مي كند و فشار داخل كره چشم از حد طبيعي بيشتر مي شود. بالا رفتن فشار چشم به پرده شبكيه و عصب بينايي آسيب مي زند و باعث بيماري آب سياه يا گلوكوما مي شود.
فضاي خلفي و زجاجيه (posterior chamber & Vitrous) :
فضاي خلفي چشم كه محوطه پشت عدسي چشم است بزرگترین حفره چشم می باشد که توسط زجاجيه که در واقع يک ماده ژله مانند شفاف است پر ميشود. در بعضي شرايط مثل افزايش سن، ضربه به چشم، نزديک بيني متوسط تا شديد، ديابت و …. ساختمان ژله مانند زجاجيه تغيير مي كند و در بعضي جاها حالت آبكي پيدا مي كند. اين تغييرات بصورت اشكال متحركي شبيه مو و يا بال مگس ( مگس پران) در ميدان بينايي ديده مي شوند. خصوصا در موقع نگاه به يك زمينه سفيد و روشن اين اشکال بيشتر جلب توجه ميكند.در صورتي که فردي به صورت حاد دچار مگس پران و يا احساس جرقه زدن (فلاشينگ) شود؛ بايد از نظر احتمال سوراخ شدگي شبکيه معاينه شود.
شبکیه (Retina):
شبکیه بافت حساس به نور چشم است که در قسمت خلفی چشم و بین زجاجیه و مشیمیه قرار دارد و به علت وجود رنگدانه ردوپسین به رنگ ارغوانی دیده می شود .این بافت نور را به پیام های الکتریکی تبدیل و از طریق عصب بینایی به مغز می فرستد. شبكيه از ميليونها سلول اختصاصي فتورسپتور (گيرنده نور) بنام سلولهاي مخروطي و استوانه اي تشكيل شده است كه شعاعهاي نوري را به سيگنالهاي الكتريكي تبديل مي كنند و از طريق عصب بينايي به مغز منتقل مي كنند. سلولهاي استوانه اي توانايي ديد در نور كم و سلولهاي مخروطي توانايي ديد رنگها را به ما مي دهند .
ماکولا (Macula) :
ماكولا، كه در مركز شبكيه قرار دارد، محل تجمع بيشترين تعداد سلولهاي مخروطي است. فوآ، فرورفتگي كوچكي در مركز ماكولا، بيشترين سلول مخروطي را داراست. ماكولا مسئول ديد مركزي، ديد رنگها و تشخيص دقيق جزئيات است. سلولهاي استوانه اي درقسمت محيطي شبكيه (اطراف شبكيه) قرار دارند و امكان ديد در شب و ديدن حركت اشياء در اطراف را مي دهد.
عصب چشم (Optic nerve):
عصب بينايي، در پشت شبكيه قراردارد كه سيگنالها را از سلولهاي فتورسپتور به مغز منتقل مي كند . اين عصب پيام هاي بينايي را از شبکيه به مغز ارسال مي كند و شبیه سیم تلفن است.در بعضي ازبيماريها مانند مولتيپل اسکلروزيس يا همان MS ، مسموميت با الکل متيليک (الکل چوب)، آب سياه و…. عصب بينايي آسيب مي بيند .
پاسخ همه سوالات تماس با ۰۹۳۹۲۰۰۲۴۵۲
و مراجعه به اینستاگرام دکتر مهرداد محمدپور
لینک اینستاگرام:
https://www.instagram.com/eyelasik_catarac_clinic
لینک تلگرام مطب چشم پزشکی:
https://telegram.me/drmehrdadmohamadpour
لینک آپارات: